Orchideeën, de beste bedriegers van het plantenrijk

Afgelopen voorjaar zag ik ze weer, orchideeën die insecten om de tuin leiden met slimme trucs. Met nepbloemen, nepvoedsel en nagemaakte insecten weten ze insecten zover te krijgen de bloemen te bestuiven zonder dat ze er een beloning in de vorm van nectar voor terugkrijgen.
Bekendste bedriegers onder de orchideeën
Orchideeën zijn meesters in het om de tuin leiden van insecten. Van alle bekende bedriegers onder de hogere planten, en dat zijn er in totaal zo’n 7500 soorten, behoren er maar liefst 6500 tot de orchideeënfamilie. De bekendste bedriegers zijn de spiegelorchissen, dat zijn orchideeën die tot het geslacht Ophrys behoren. Met hun bloemen maken ze niet alleen het uiterlijk van een insect na, ze produceren er ook nog eens de seksferomonen bij die de argeloze mannetjes moeten aantrekken voor een paring. Hierbij produceren de spiegelorchissen vaak een cocktail aan seksuele lokstoffen. Van de gele spiegelorchis, de Ophrys lutea, is bekend dat meer dan tien verschillende insectensoorten de bloem kunnen bestuiven. Vaak zijn dit zandbijen, groefbijen of langhoornbijen.

Hoe het bestuiven in zijn werk gaat? De orchideeën hebben twee stuifmeelpakketjes op steeltjes, de meeldraden. Landt een mannetjesinsect op de bloem, dan blijft het stuifmeel op zijn rug hangen. Voor de bestuiving is het dan nog wel nodig dat de dar een andere spiegelorchis bezoekt voor een (schijn)paring. Pas dan kan het stuifmeel op het vrouwelijk geslachtsorgaan van de bloem worden overgedragen.
Het raadsel van de bijenorchis
Maar het kan nog ingewikkelder. Zo maakt de bijenorchis, de Ophrys apifera, een prachtige kunstbij om mee te (schijn)copuleren. Alleen wordt zo’n schijnparing in onze noordelijke streken zelden of nooit waargenomen. In plaats daarvan doet de bijenorchis aan zelfbevruchting.

In Zuid-Europa wordt wel gezien dat bijen deze bloemen bestuiven na een schijnparing, al is dat ook daar een betrekkelijke zeldzaamheid. Charles Darwin heeft zich in de 19de eeuw al het hoofd gebroken over hoe dat evolutionair toch in elkaar kon steken. Want waarom zou je zoveel (verloren) energie steken in het namaken van een complete bij als de bloem zichzelf (doorgaans) bestuift? Er zijn biologen die het antwoord denken te hebben gevonden, maar daar is men het nog niet zomaar over eens. Wil je weten waar de bijenorchis te vinden is in Nederland, bekijk dan de verspreidingsatlas.
Schuilplaatsimitatie
Maar de orchideeën hebben nog meer bijzonders voor ons in petto als het om bedrog gaat. Toen ik deze winter door mijn orchideeënfoto’s en de biologische literatuur aan het grasduinen was, ontdekte ik dat tongorchissen, orchideeën van het geslacht Serapias, aan schuilplaatsimitatie doen om insecten te lokken voor bestuiving.

Dat doen ze door met de vorm en het kleurenpatroon van hun bloem de ingang van een bijennest te imiteren. Als de bijen er eenmaal zijn ingevlogen en de bloem en passant bestuiven, worden ze beloond met een plekje uit de wind. Een plekje dat vaak ook nog enkele graden warmer is dan de buitenlucht. En dat laatste is heel belangrijk voor een insect, want voor hun lichaamstempratuur en het vermogen tot bewegen, zijn ze afhankelijk van de omgevingstemperatuur.
Tongorchis in het veld fotograferen
De tongorchis kwam ik afgelopen jaar aan de Ligurische kust tegen. De kans is groot dat we hem dit voorjaar weer zullen tegen komen tijdens de fotoreis in mei :
Macro- en dichtbijfotografie van orchideeën
In de blog Macrofotografie, hoe begin je, kun je terecht voor tips over apparatuur. Denk aan macrolenzen, tussenringen, voorzetlenzen, compactcamera’s, smartphones en andere oplossingen.